1-2. ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[114-115] อาวสติ เอตฺถ กิเลสมาโรติ อาวาโสฯ กามคุณอชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ กิเลสมารสฺส อาวาสํ คโต วสํ คโตฯ ติวิธสฺสาติ ปปญฺจสญฺญาสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสปิ มารสฺสฯ ตโต เอว เทวปุตฺตมารสฺสปิ วสํ คโตติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ

ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา

[116] โลกิยนฺติ เอตฺถ สตฺตกายภูตคามาทีติ โลโก, จกฺกวาโฬฯ สงฺขาโร ปน ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ อนฺตนฺติ โอสานํฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทิตฺวาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติยา สมาเนตฺวา อวิโรเธตฺวาฯ โถเมสฺสามีติ ปสํสิสฺสามิฯ

เอวํสมฺปตฺติกนฺติ เอวํสมฺปชฺชนกํ เอวํปสฺสิตพฺพํ อิทํ มม อชฺเฌสนํฯ เตนาห ‘‘อีทิสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ชานํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติ เอวฯ น หิ ปเทสญฺญาเณ ฐิโต ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน หิ อวิเสสคฺคหเณน จ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา นิรวเสสํ เญยฺยชาตํ ปริคฺคยฺหตีติ ตพฺพิสยาย ชานนกิริยาย สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว กรณํ ภวิตุํ ยุตฺตํฯ ปกรณวเสน ‘‘ภควา’’ติ ปทสนฺนิธาเนน จ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุ-ปญฺญาจกฺขุ-ธมฺมจกฺขุ-พุทฺธจกฺขุ-สมนฺตจกฺขุ-สงฺขาเตหิ ญาณจกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ เอวฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ สวิปลฺลาสา กามรูปปริญฺญาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติ เอว, ทิฏฺฐิทสฺสนสฺส อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติ เอวาติ อตฺโถฯ

ทสฺสนปริณายกฏฺเฐนาติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ สาเธติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโตปิ ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโต, ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ วา จกฺขุภูโตฯ ญาณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมา วา โพธิปกฺขิยา, เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ปตฺโต อธิคโตติ ธมฺมภูโตฯ

‘‘พฺรหฺมา’’วุจฺจติ เสฏฺฐฏฺเฐน มคฺคญาณํ, เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต ตญฺจ สยมฺภูญาเณน ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตาฯ จิรํ สจฺจปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวาติ ทุกฺขาทิอตฺถํ อุทฺธริตฺวาฯ ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตาฯ อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามีฯ ปุนปฺปุนํ ยาจาเปนฺโต ภาริยํ กโรนฺโต ครุํ กโรติ นาม, ตถา ทุวิญฺเญยฺยํ กตฺวา กเถนฺโตปิฯ

จกฺขุนา วิชฺชมาเนน โลกสญฺญี โหติ, น ตสฺมิํ อสติฯ น หิ อชฺฌตฺติกายตนวิรเหน โลกสมญฺญา อตฺถิฯ เตนาห ‘‘จกฺขุญฺหิ โลโก’’ติอาทิฯ อปฺปหีนทิฏฺฐีติ อสมูหตสกฺกายทิฏฺฐิโก ฆนวินิพฺโภคํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต สมุทายํ วิย อวยวํ ‘‘โลโก’’ติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จฯ ตถาติ อิมินา ‘‘โลโกติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จา’’ติ ปทตฺตยํ อากฑฺฒติฯ ตสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺส, จกฺกวาฬโลกสฺส วาฯ จกฺขาทิเมว หิ สโหกาเสน ‘‘จกฺกวาโฬ’’ติ ปุถุชฺชโน สญฺชานาติฯ คมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ น สกฺกา เตสํ อนนฺตตฺตาฯ ลุชฺชนฏฺเฐนาติ อภิสงฺขารโลกวเสน โลกสฺส อนฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตสฺส อนฺโต นาม นิพฺพานํฯ ตํ ปตฺตุํ สกฺกา สมฺมาปฏิปตฺติยา ปตฺตพฺพตฺตาฯ จกฺกวาฬโลกสฺส ปน อนฺโต นาม, นตฺถิ ตสฺส คมเนน อปฺปตฺตพฺพตฺตาฯ

อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ วากฺยวิภาเคหิ ปเทหิฯ ตานิ ปน อกฺขรสมุทายลกฺขณานีติ อาห ‘‘อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหี’’ติฯ ปาฏิเยกฺกอกฺขเรหีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปเท ปฏินิยตสนฺนิเวเสหิ วิสุํ วิสุํ จิตฺเตน คยฺหมาเนหิ อกฺขเรหีติ อตฺโถฯ

คมนฏฺเฐน ‘‘ปณฺฑา’’ วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อิโต คโต ปตฺโตติ ปณฺฑิโต, ปญฺญวาฯ มหาปญฺญตา นาม ปฏิสมฺภิทาวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ ปฐมวิกปฺเป, ทุติยวิกปฺเป ปน ปจฺจามสนนฺติ อาห ‘‘ตํ พฺยากต’’นฺติฯ

โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กามคุณสุตฺตวณฺณนา

[117] เจตโสติ กรเณ สามิวจนํฯ จิตฺเตน สํผุสนํ นาม อนุภโวติ อาห ‘‘จิตฺเตน อนุภูตปุพฺพา’’ติฯ อุตุตฺตยานุรูปตาวเสน ปาสาทตฺตยํ, ตํ วเสน ติวิธนาฏกเภโทฯ มโนรมฺมตามตฺเตน กามคุณํ กตฺวา ทสฺสิตํ, น กามวเสนฯ น หิ อภินิกฺขมนโต อุทฺธํ โพธิสตฺตสฺส กามวิตกฺกา ภูตปุพฺพาฯ เตนาห มาโร ปาปิมา –

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448);

เมตฺเตยฺโย นามาติอาทิ อนาคตารมฺมณทสฺสนมตฺตํ, น โพธิสตฺตสฺส เอวํ อุปฺปชฺชตีติฯ อตฺตา ปิยายิตพฺพรูโป เอตสฺสาติ อตฺตรูโป, อุตฺตรปเท ปุริมปทโลเปนาติ ‘‘อตฺตโน หิตกามชาติเกนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อตฺตรูเปนาติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตสภาเวน ตุฏฺฐปหฏฺเฐน อุทคฺคุทคฺเคนฯ อปฺปมาโทติ อปฺปมชฺชนํ กุสลธมฺเมสุ อขณฺฑการิตาติ อาห ‘‘สาตจฺจกิริยา’’ติฯ อโวสฺสคฺโคติ จิตฺตสฺส กามคุเณสุ อโวสฺสชฺชนํ ปกฺขนฺทิตุํ อปฺปทานํฯ ปุริโม วิกปฺโป กุสลานํ ธมฺมานํ กรณวเสน ทสฺสิโต, ปจฺฉิโม อกุสลานํ อกรณวเสนฯ ทฺเว ธมฺมาติ อปฺปมาโท สตีติ ทฺเว ธมฺมาฯ อปฺปมาโท สติ จ ตถา ปวตฺตา จตฺตาโร กุสลธมฺมกฺขนฺธา เวทิตพฺพาฯ กตฺตพฺพาติ ปวตฺเตตพฺพาฯ

ตสฺมิํ อายตเนติ ตสฺมิํ นิพฺพานสญฺญิเต การเณ ปฏิเวเธฯ ตํ การณนฺติ ฉนฺนํ อายตนานํ การณํฯ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ สฬายตนนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานํฯ ตํ สนฺธายา’’ติอาทิฯ นิพฺพานสฺมินฺติ นิพฺพานมฺหิฯ

กามคุณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. สกฺกปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[118-119] ทิฏฺเฐติ ปจฺจกฺขภูเตฯ ธมฺเมติ อุปาทานกฺขนฺธธมฺเมฯ ตตฺถ หิ อตฺตาติ ภวติ สญฺญา ทิฏฺฐิ จาติ อตฺตภาวสญฺญาฯ เตนาห – ‘‘ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว’’ติฯ ‘‘ตนฺนิสฺสิต’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน เหฏฺฐา อภินนฺทนาทิปริยาเยน วุตฺตา ตณฺหา ปจฺจามฏฺฐาติ อาห – ‘‘ตณฺหานิสฺสิต’’นฺติฯ ตํ อุปาทานํ เอตสฺสาติ ตทุปาทานํฯ เตนาห – ‘‘ตํคหณ’’นฺติอาทิฯ ตณฺหุปาทานสงฺขาตํ คหณํ เอตสฺสาติ ตํคหณํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมว ปญฺจเม วุตฺตนยตฺตาฯ

สกฺกปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สาริปุตฺตสทฺธิวิหาริกสุตฺตวณฺณนา

[120] ฆเฏสฺสตีติ ปุพฺเพนาปรํ ฆฏิตํ สมฺพนฺธํ กริสฺสติฯ วิจฺเฉทนฺติ พฺรหฺมจริยสฺส วิโรธิปจฺจยสมุปฺปตฺติยา อุจฺเฉทํฯ

8. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[121] เย ธมฺมา สมฺมเทว ภาวิตา พหุลีกตา วิมุตฺติยา อรหตฺตสฺส สจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เต สทฺธาทโย สมฺภารา วิมุตฺติปริปาจนิยาติ อธิปฺเปตาฯ ปริปาเจนฺตีติ ปริปากํ ปริณามํ คเมนฺติฯ ธมฺมาติ การณภูตา ธมฺมาฯ วิสุทฺธิการณวเสนาติ วิสุทฺธิการณตาวเสน, สา ปน สทฺธินฺทฺริยาทีนํ การณโต วิสุทฺธิฯ ยถา นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส ขตฺติยกุมารสฺส วิปกฺขวิคเมน ปกฺขสงฺคเหน ปวตฺติฏฺฐานสมฺปตฺติยา จ ปริสุทฺธิ โหติ, เอวเมวํ ทฏฺฐพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาหฯ

อสฺสทฺธาทโยปิ ปุคฺคลา สทฺธาทีนํ ยาวเทว ปริหานาย โหนฺติ, สทฺธาทโย ปาริปูริยาว, ตถา ปสาทนิยสุตฺตนฺตาทิปจฺจเวกฺขณา, ปสาทนิยสุตฺตนฺตา นาม สมฺปสาทนียสุตฺตาทโยฯ สมฺมปฺปธาเนติ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺเตฯ สติปฏฺฐาเนติ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเนฯ ฌานวิโมกฺเขติ ฌานานิ เจว วิโมกฺเข จ อุทฺทิสฺส ปวตฺตสุตฺตนฺเตฯ คมฺภีรญาณจริเยติ ขนฺธายตนธาตุปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺเตฯ

กลฺยาณมิตฺตตาทโยติ กลฺยาณมิตฺตตา สีลสํวโร อภิสลฺเลขกถา วีริยารมฺโภ นิพฺเพธิกปญฺญาติ อิเม กลฺยาณมิตฺตาทโย ปญฺจ ธมฺมา, เย ‘‘อิธ, เมฆิย, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหตี’’ติอาทินา อุทาเน (อุทา. 31) กถิตาฯ โลกํ โวโลเกนฺตสฺสาติ อายสฺมโต ราหุลสฺส ตาสญฺจ เทวตานํ อินฺทฺริยปริปากํ ปสฺสนฺตสฺสฯ ตโต เยน อนฺธวนํ, ตตฺถ ทิวาวิหาราย มหาสมาคโม ภวิสฺสตีติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอตฺตกาติ คณนาวเสน ปริจฺเฉโท นตฺถี’’ติฯ

รุกฺขปพฺพตนิสฺสิตา ภูมฏฺฐกา, อากาสจาริวิมานวาสิโน อนฺตลิกฺขฏฺฐกาฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ เวทิตพฺพานิ จตุสจฺจธมฺมานํ ทสฺสนฏฺเฐนฯ

ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โลกกามคุณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. คหปติวคฺโค

1-3. เวสาลีสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-126] ทฺวีสูติ อิมสฺมิํ คหปติวคฺเค ปฐมทุติเยสุ ตติเย จ วุตฺตตฺถเมว ปาฐชาตํ อปุพฺพํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

4-5. ภารทฺวาชสุตฺตาทิวณฺณนา

[127-128] กามํ อญฺเญปิ ปพฺพชิตา ยุตฺตกาเล ปิณฺฑํ อุลมานา จรนฺติเยว, อยํ ปน โอทริโต, เตเนว การเณน ปพฺพชิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิณฺฑํ อุลมาโน’’ติอาทิมาหฯ ฆํสนฺโตวาติ ภูมิยํ ฆํสนฺโต เอว ปตฺตํ ฐเปติฯ ปริกฺขีณนฺติ สมนฺตโต ปริกฺขีณํฯ นาฬิโก …เป.… ชาตํ, อติเรกปตฺตฏฺฐปนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อญฺญํ น คณฺหาติฯ ‘‘อินฺทฺริยภาวนนฺติ จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยภาวน’’นฺติ เกจิ วทนฺติ, ตถา วิปสฺสนาภินิเวสํ กตฺวา อุปริวิปสฺสนํ วฑฺฒิตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อปเร ปน ‘‘สทฺธาปญฺจมานํ อินฺทฺริยานํ วเสน วิปสฺสนาภินิเวสํ กตฺวา เตน สุเขน อภิญฺญาปหานานํ สมฺปาทนวเสน อินฺทฺริยํ ภาเวตฺวา’’ติ วทนฺติฯ